Хата не з краю. Рэцэнзія на кнігу палітвязня Максіма Знака «Зэкамерон»

У расійскім выданні «Новая газета. Еўропа» вышла рэцэнзія на кнігу беларускага палітвязня адваката Максіма Знака. Нагадаем, «Зэкамерон» можна набыць у расійскіх інтэрнэт-крамах. 

Кнігі, напісаныя ў зняволенні, не рэдкасць, — піша аглядальнік «Новай газеты. Еўропа» Сорын Брут. — «Дон Кіхот» Сервантэса, «Горад Сонца» Кампанелы. О. Генры, апынуўшыся ў турме, таксама працаваць не кінуў. А ў графе «месца нараджэння» другой часткі «Аповесці пра Ходжа Насрэддзіна» Леаніда Салаўёва — Дубраўлаг.

Кнігай, напісанай палітвязнем, таксама не здзівіш. Але менавіта такой гісторыі, як «Зэкамерон», ад палітвязня, мабыць, не чакаеш.

Максім Знак — вядомы беларускі адвакат і актывіст. На прэзідэнцкіх выбарах 2020-га ён быў юрыстам штабу апазіцыйнага кандыдата Віктара Бабарыкі і членам прэзідыума Каардынацыйнага савета апазіцыі, выступаў як адвакат Святланы Ціханоўскай і Марыі Калеснікавай. 9 верасня 2020-га Знак быў арыштаваны, а ў 2021-м асуджаны на дзесяць гадоў паводле сумна вядомых «экстрэмісцкіх» артыкулаў. «Зэкамерон» нарадзіўся ў цьмяным святле камеры папярэдняга зняволення.

Кнігу называюць дэбютам, але гэта дакладна толькі збольшага. Максім шмат гадоў пісаў для розных беларускіх выданняў і вёў калонку ў «Белгазеце». Вывераны стыль — лёгкая публіцыстычная мова, змяшаная з турэмнай гутарковай, — верагодна, тлумачыцца менавіта гэтым вопытам. Назва «Зэкамерон» не проста двайны каламбур, абыгрываюць разам і «зэка», і «камеру» — герояў і месца дзеяння. Яшчэ і падвойная адсылка. Відавочная — да класічнага твора Джавані Бакача. Менш ясная (магчыма, і для аўтара) — да кнігі пра Калыму Вернана Крэса. Яна так і называлася — «Зэкамерон ХХ стагоддзя», але трохі згубілася ў цені Шаламава і Салжаніцына. Падабенства з Бакача больш. Таксама замкнёная прастора, хоць СІЗА, вядома, не віла блізу Фларэнцыі.

100 кароткіх гісторый — толькі ў італьянца навелы, а тут нарысы пра жыццё турмы, камеры і яе вымушаных пастаяльцаў памерам у адну-дзве старонкі.

Галоўнае супадзенне ўсё ж у іншым. Быў у сярэднявечнай літаратуры такі жанр — шэстаднеў, або гексамерон, звязаны з ідэяй чароўнага стварэння свету. У Бакача (праўда, не больш за шэсць, а за дзесяць дзён) «робіцца» новае гуманістычнае таварыства. У камеры папярэдняга зняволення спяшацца няма куды, ды і гадаць пра тэрмін ні да чаго. Але ў кнізе Максіма Знака адбываецца нешта падобнае: яна таксама пра тое, як у хаце вымушана нараджаецца новае грамадства — і так, шмат у чым гуманістычнае.

Ёсць, напрыклад, такі сюжэт. Новы пастаялец камеры ў працэсе знаёмства з суседзямі, як водзіцца, распавядае аб несправядлівым прысудзе, а потым кажа нечаканую рэч: буду звяртацца ў Міжнародны суд. Праўда, не памятае, у які менавіта. Але ў яго запісана — сукамернік параіў і сказаў, што схема рабочая. Аўтар — юрыст, і, вядома, разумее, што ў грамадзян Беларусі з міжнароднымі судамі ёсць складанасці. Аднак распытвае пра «працоўную схему». Гаага? Не. Страсбург? Не, іншая назва. Потым новы пастаялец усё ж зазірае ў свае запісы: «Паміж радкамі абвінавачання размашыстым і каравым почыркам былі напісаныя два словы: суд, куды яму параілі звярнуцца, — суд Лінча». Смешна і сумна. А галоўнае, часам здаецца, што і праўда больш няма куды. Безнадзейна несправядлівая сістэма вучыць спадзявацца толькі на ўласнае дзеянне — і сілы іншых такіх жа суседзяў па камеры. Не з мэтай самасуду, вядома, — для арганізацыі жыцця. Нездарма гэтая байка-прытча адкрывае кнігу.

Або іншы нарыс. Яшчэ адзін пачатковец камеры перш за ўсё кідаецца вывучаць правілы — інструкцыя і нават ілюстрацыя на тэму, «Як павінен быць запраўлены ложак», вісіць тут жа на сцяне. Разабраўшыся, законапаслухмяны грамадзянін з упэўненым выглядам кладзецца на нары і не слухае суседскіх папярэджанняў, што за гэта пакараюць: у правілах такой забароны няма. А потым з'яўляецца наглядчык: «А калі знайду?». І паказвае на той самы ўзор запраўкі ложкаў: ляжачага чалавечка на матрацы не намалявана. Усё. Рапарт.

Гісторый аб турэмным парадку, пабудаваным на жорсткіх догмах і іх абсурдных трактоўках, у «Зэкамероне» шмат. У правілах, напрыклад, напісана, што сваякі могуць забраць рэчы зняволенага са склада, але няма ні слова пра тое, што ён можа нешта на гэты склад пакласці. Ці дазволіць наглядчык, залежыць толькі ад яго добрай волі. Ці абавязак своечасова галіць твар. «Своечасова» — гэта як? Растлумачваюць: перад кожнай праверкай, двойчы ў суткі. Само сабой, адна з стандартных прэтэнзій ад наглядчыкаў: «А ты чо такі няголены?» Рапарт.

«Разыходзіцца добра». Кнігу Максіма Знака «Зэкамерон» можна набыць у расійскіх інтэрнэт-крамах

Уладныя, заснаваныя асабліва на догмах адносіны, здаецца, наогул не маюць на ўвазе якога-небудзь існавання рэальнасці з яе складанымі абставінамі. Як, зрэшты, і прысутнасці жыцця.

Зняволены — аб'ект парадку, рухомая маёмасць дзяржавы, абстрактная сацыяльная роля — «зэк», чалавечыя рысы якога выветрываюцца, як толькі ён аказваецца пад следствам.

Дакладная ілюстрацыя — «кругальная рэформа», пра якую Знак згадвае ў адным з нарысаў. Кругал —турэмны кубак без ручкі, з якога як правіла, п'юць гарбату. З нядаўніх часоў у Беларусі кубкі абавязкова павінны быць алюмініевымі, з адпаведнай цеплаправоднасцю. Іх называюць «гестапаўкамі». Зняволеным даводзіцца выкручвацца: абмотваць распаленыя кругалі тканінай або шкарпэткамі. Знаходка аднаго з герояў — «пэ-пэ», спецыяльная «пітная пальчатка».

«Зэкамерон» лёгка мог стаць азлобленай або жаласнай кнігай. Меў на гэта поўнае права. Але бяздушны парадак малюецца мімаходзь, паміж справай, як нешта агульнавядомае і не патрабавальнае ад гледача асаблівай эмацыйнай рэакцыі. Тое ж самае тычыцца і апісання умоў — цеснага падвальнага памяшкання без сонечнага святла, затое з грыбком на сцяне і чароўнай жыўнасцю — ад прусакоў да мышэй і пацукоў. Бічаванне сістэмы, здаецца, не асабліва цікавіць Знака. Яму значна важней разабрацца, як гэты асяродак можна нармалізаваць і навучыцца існаваць у ім па-чалавечы. Можа быць, менавіта таму кніга не ўспрымаецца як жорсткая — наадварот, як светлая і абнадзейлівая, з тых, якія нават трапяткім чытачам даюцца лёгка.

Дапамагае ўяўленне. Эскапізм. Героі пішуць пераднавагодні ліст кіраўніку «эльфійскага аддзела падрыхтоўкі падарункаў грамадзяніну начальніку Дзеду Марозу». Спачатку хочуць папрасіць свабоды або, добра ўжо, сумеснай прагулкі з жаночым корпусам, але потым вяртаюцца ў рэальнасць: заказваюць венік і ёршык для ўнітаза. Або адзін зняволены, дачуўшыся пра тое, што на абед пададуць загадкавы «кажурэчнік», пачынае выдумляць гэтую страву. Атрымліваецца ялавічны язык, падсмажаны ў соусе тэрыякі. На справе ж —бульбяны суп, у які шчодры кухар накідаў абрэзкі агурочнай лупіны, тыя, што засталіся ад расольніка. Можа быць, найбольш трагічнае спараджэнне фантазіі — кінуты ў карцар герой, радуючыся наступу ночы і магчымасці паспаць, гуляе ў Леніна, дрымотнага ў маўзалеі — у труне карцара. Эскапізм — гэта ж спосаб думках змяніць рэальнасць, каб не быць у цяжка пераносным «тут/цяпер». Але быць усё ж даводзіцца, і гэта «быць» таксама трэба ўладкоўваць.

«Галактыка са сваімі зорнымі сістэмамі карпусоў і іх адгалінаванняў. Кожная хата — планета, асобны свет з унікальнай біясферай, уласнымі законамі, звычаямі і мемасікамі». Знак на сваёй «планеце» аказваецца не толькі жыхаром, але і даследчыкам, вядучым назіранні за грамадскім настроем. Дзевяць чалавек, замкнёныя на 18 метрах, проста вымушаныя выбудоўваць складаны баланс: як не здушыць і так заціснутую сістэмай асобу, пры гэтым стварыць салідарнае, здольнае да ўзаемадапамогі грамадства. Вырашаць задачу даводзіцца навобмацак. Напрыклад, шукаць гармонію паміж прыватнай і калектыўнай уласнасцю: ёсць «абшчак», «сямейная ўласнасць», якая належыць невялікаму суседскаму саюзу, і «кешэр» — асабістая маёмасць. Кожны грамадзянін мікрасвету можа выбраць прыдатную прапорцыю.

У «правільных хатах» прадугледжаны рэзерв — старыя рэчы, якія захоўваюць для тых, у каго нічога няма. Ёсць і свая экалагічная палітыка: «Вы зразумейце, мы тут госці... а яны тут жывуць. Гасцям гаспадароў крыўдзіць нельга. І ежай трэба дзяліцца, мышцы пакінуць. А павука трэба берагчы: ён усякую гадасць павуціннем ловіць». На прусакоў, зрэшты, статус гаспадароў не распаўсюджваецца — на тое, мабыць, ёсць нейкія свае прычыны. Соцыум уводзіць законы. Храпучыя грамадзяне даюць засынаючым субратам гадзіну форы. Ладзіць рэферэндумы — выходзіць на шпацыр сёння або прапусціць. Калі хтосьці разбуральна дзейнічае на супольнасць, спачатку зробяць выкліканне, але з часам можна і атрымаць. З боку гэта камернае гарызантальнае грамадства, пабудаванае на роўнасці і ўвазе адзін да аднаго, выглядае выдатна. Значна гарманічней, чым некаторая «воля» і растучая з яе іерархічная, дагматычная турэмная рэальнасць. Усё гэта наогул вельмі натуральныя, простыя рэчы. І, вядома, актуальныя не толькі для турмы. Для сям'і, скажам. Бо і гэта не так часта сустракаецца.

Героі-сукамернікі Знака спрабуюць даступнымі сродкамі нармалізаваць і ачалавечыць непрыдатнае асяроддзе. Жыццёва неабходны асвяжальнік паветра — штука забароненая, але заменнік можна зрабіць са скручанай у шчыльную коску туалетнай паперы. Часам, калі з волі прыйшла пасылка, можна зладзіць свята і прыгожа адмовіцца ад традыцыйнага абеду, рыбы-магілы (слоўнічак у канцы «Зэкамерона» падказвае, што гэта «страва з адварной рыбы невядомага паходжання»). «Перш чым адказаць, ён павярнуўся ў хату і спытаў ўрачыста: «Што мы гаворым магіле?» Падняў палец і са значэннем адказаў баландзёру: «Не сёння!». Гумар —дзейсны спосаб самазахавання. Ён праслізгвае ледзь ці не ў кожнай замалёўцы Знака і, вядома, дадае яго кнізе абаяння. Але галоўнае ў ёй усё-такі іншае.

«Зэкамерон» — яшчэ і галерэя партрэтаў. Змясціць у мініяцюры глыбокія псіхалагічныя замалёўкі было б складана. Затое можна вылучыць нейкую запамінальную асабістую рысу. З'яўляецца «кулінарны сноб» — гурман са спецыяльнай адукацыяй, які вельмі аўтарытарна спрабуе выправіць сапсаваныя густы сукамернікаў. Запаслівы арыштант ніколі не адмаўляецца ад ежы, нарошчваючы тлушчавы запас на выпадак доўгага тэрміну. Складзенае ў сумкі можна адабраць — у адрозненне ад укамплектаванага ў пуза. У выніку ён нават робіць татуіроўку на латыні: «Усё сваё нашу з сабой». Судзімы за забойства брутал нечакана аказваецца паэтам-аматарам, пішучым толькі пра каханне. А зняволены-казачнік хваліцца сваім багаццем і абяцае даслаць шчодрых гасцінцаў з волі. Вызваліўшыся, вядома, нічога не дасылае і, як на злосць, ужо па новым абвінавачанні трапляе ў тую ж камеру. Сустракаюцца і адкрыта непрыемныя персанажы. Здаровая хата ўсё-такі не Горад Сонца.

Каларытных зняволеных шмат, большасць як быццам сядзіць па «народных» артыкулах, блатных і палітычных у кнізе папросту няма. Але цікавей разглядаць наглядчыкаў, у тым ліку ўяўных. У камеры выдумляюць псіхалагічны партрэт «цэнзурыёна». Не, ён не бессардэчны цэнзар, які выкідвае лісты зэкаў. Наадварот —калекцыянер, спрактыкаваны знаток эпісталярнага жанру. Проста не можа выстаяць і, расчулены да слёз, забірае ў калекцыю лепшыя ўзоры. Такіх сюжэтаў некалькі, і ўсе яны пра адзіную надзею, што турэмшчык распазнае ў зэку жывую асобу.

Адны наглядчыкі ноччу гуляюць ключамі ў футбол, звонам не даючы спаць арыштантам. Іншы, стоячы перад дзвярыма ў камеру, выцягвае з катла з агульным абедам рэдкія мясныя кавалкі для ўлюбёнага ката. Трэці па невядомай прычыне разбівае нагамі Машу — любоўна злепленага ў турэмным двары снегавіка. Чалавечыя адносіны без імкнення да роўнасці немагчымыя. А ўладная іерархія абавязкова ператворыць падначаленага (а хутчэй за ўсё, і начальніка) у аб'ект, абстрактнага носьбіта сацыяльнай ролі, пазбаўленага асабістай загадкі. Пытанне толькі ў тым, ці скарыстаецца надзелены ўладай перавагамі свайго становішча або паспрабуе скараціць дыстанцыю, устаючы на адзін узровень і гледзячы вочы ў вочы.

У кнізе такіх нармальных наглядчыкаў некалькі. Яны заўсёды з'яўляюцца нечакана — у цёмны час. Адзін з самых кранальных сюжэтаў у «Зэкамероне». Сукамернікі вырашылі пажартаваць з пачаткоўцам: сказалі, што на дзень нараджэння па заяве можна атрымаць торт. Ён напісаў і ўручыў турэмшчыку. Той, па ўсіх прагнозах, павінен быў паслаць вязьня, пакараць або таксама як-небудзь разыграць. А ён раптам, да ўсеагульнага маўклівага здзіўлення, узяў і прынёс торт. І гэта сапраўды вельмі важны момант. Не толькі таму, што частка ахоўнікаў спрабуюць нармалізаваць хворы асяродак разам са зняволенымі. Знак у некаторым сэнсе ўзломвае сістэму адасобленых кастаў. Ён пераадольвае абстрактную логіку «сваіх» зняволеных і «чужых» наглядчыкаў, неаддзельную ад сістэмы, супраць якой ён змагаўся і якая ў адплату вырашыла канфіскаваць у яго дзесяць гадоў. Асобаснае, канкрэтнае ў Знака перамагае навязаныя ролі. А без такога пераадолення, якім бы цяжкім яно ні было, ні канструктыўны дыялог, ні хоць колькі-небудзь здаровае грамадства немагчымыя ў прынцыпе.

Можа быць, гэтая асаблівасць і робіць «Зэкамерон» актуальным. Ваенны час падобны на камеру. Ён таксама расколвае грамадства на абстракцыі «сваіх» і «чужых», сцірае асабістыя адценні, патрабуючы безумоўнай лаяльнасці догмам свайго боку. Персанальнае ўмее выклікаць суперажыванне, абстракцыя — не. І гэта, вядома, вельмі небяспечна. Хоць бы таму, што мадэль абстрагавання жывучая і нікуды не дзенецца з заканчэннем вайны ці зменай улады. Паміж крайнімі полюсамі размова немагчымая. Але з усімі астатнімі варта спрабаваць казаць — для пачатку хаця б з тымі, хто бліжэй. Мова ваеннага часу простая і дагматычная, як спіс турэмных правілаў. Чалавечка там не намалявана. «Зэкамерон» — нескладаная кніга пра вельмі простыя рэчы. Але прастаце ваеннай/турэмнай логікі Максім Знак не паддаецца. Ён адстойвае зусім іншую мову.