Арцём Шрайбман: Дэмакратызацыя, хутчэй за ўсё, адбудзецца памылкова

Ледзь не кожны тыдзень беларусы даведваюцца з зводкі навін аб чарговых перастаноўках у органах дзяржаўнага кіравання, вызваленні ад пасад, прызначэнні новых чыноўнікаў і кіраўнікоў дзяржпрадпрыемстваў. Ранейшых кіраўнікоў замяняюць больш «патрыятычнымі», нават калі яны і менш прафесійныя. Пра «адмоўны» кадравы адбор на дзяржслужбу і лібералаў у сістэме газета «Беларусы і рынак» паразмаўляла з беларускім палітолагам, журналістам і заснавальнікам агенцтва Sense Analytics Арцёмам Шрайбманам.

— Назіраючы беларускую рэальнасць, як вам здаецца, па якіх крытэрах у Беларусі праходзіць адбор на дзяржслужбу?
— У палітычна адчувальных структурах, такіх як КДБ, ААЦ, МУС, галоўным крытэрыем для дзяржслужачых заўсёды была лаяльнасць да ўлады. У іншых ведамствах ідэалагічны кампанент быў меней выяўлены: у Міністэрстве аховы здароўя, МНС, МЗС да нядаўняга часу дапускалася некаторая ступень вальнадумства. У гэтых структурах фільтр лаяльнасці ўзмацняўся па меры ўзыходжання па кар'ернай лесвіцы. Пісьменны спецыяліст вырастаў, напрыклад, да начальніка ўпраўлення, а далей яго кандыдатура ўзгаднялася з КДБ, Адміністрацыяй прэзідэнта, іншымі органамі. Людзей з палітычна «няправільнай» біяграфіяй вышэй не прапускалі.
Думаю, менавіта гэты фактар ​​дапамог уладзе ўтрымацца пасля жнівеньскіх падзей: сістэма не дазволіла дастатковай колькасці незалежна думаючых людзей прабіцца наверх. У верхавіне ўлады толькі адзінкі адкрыта або напаўадкрыта заявілі аб нязгодзе. Зусім іншая карціна на сярэднім і ніжнім узроўнях дзяржапарату.
Зараз усіх кандыдатаў на дзяржслужбу, па-за залежнасцю ад рангу або ведамства, «прасвечваюць» на палітычную добранадзейнасць і лаяльнасць да цяперашняй улады. Я ведаю з вартых даверу крыніц, што ў МУС і следчым камітэце супрацоўнікаў правяраюць на паліграфе і пазбаўляюцца ад тых, хто на выбарах падпісаўся «не за таго» кандыдата, — з імі не працягваюць кантракт. Улада яшчэ больш усвядоміла, наколькі персанальная палітычная лаяльнасць на ўсіх узроўнях важная для захавання існуючага рэжыму.
— Але гэта тычыцца не толькі міністэрстваў. Замяшчаюць дырэктараў і начальнікаў аддзелаў нават невялікіх дзяржаўных прадпрыемстваў.
— Тут ужо працуе іншы прынцып. Не думаю, што гэтыя людзі неяк праявілі нелаяльнасць. Хутчэй, яны былі недастаткова актыўныя і старанныя ў пераследзе дысідэнтаў унутры свайго прадпрыемства. Кіраўнікі не хацелі вычышчаць «крамольна думаючых» людзей і паплаціліся за гэта. Калі паўторыцца жнівень, будуць страйкі, і дырэктар завода далучыцца да працоўных — гэта надзвычайная сітуацыя для ўлады. Таму калі казаць пра трэнд, то адбываецца адток з сістэмы прафесіяналаў і людзей з сумленнем, іх месца займаюць наглядчыкі.
— Якімі могуць быць наступствы такога замяшчэння дасведчаных людзей тымі, хто проста лаяльны да ўлады?
— Гэта ўзмацняе рэжым у кароткатэрміновай перспектыве. У сістэме застаюцца толькі самыя паслухмяныя і лаяльныя людзі, і, адпаведна, яны не будуць перажываць, выконваючы любыя загады. У доўгатэрміновай перспектыве — гэта як секчы сук, на якім сядзіш, бо такія кіраўнікі схільныя ў першую чаргу выслужвацца перад начальствам, а не думаць аб доўгатэрміновых наступствах. Яны прымаюць рашэнні, адарваныя ад рэальнасці, яны ўпэўненыя, што могуць ідэалагічна ціснуць на людзей, абыходзіцца з імі па-хамску, прымаць жорсткія рашэнні, не раячыся з калектывам. У выніку ўся сістэма становіцца яшчэ больш некампетэнтнай і робіць адну памылку за другой.
Акрамя таго, «негатыўная селекцыя» знішчае шанцы на пазітыўны сцэнар палітычнай трансфармацыі ў Беларусі. Чым больш закаркоўваецца сістэма, тым менш у яе магчымасцяў прымаць разумныя рашэнні ў крытычныя моманты. У такіх умовах трансфармацыя будзе адбывацца не праз эвалюцыю, а па сцэнары палітычнай катастрофы, то ёсць абвальвання палітычнага ладу.
— А калі скончыцца гэты кароткатэрміновы перыяд і пачнуцца наступствы, пра якія вы кажаце?
— Гэта залежыць ад таго, як хутка скончацца грошы на ўтрыманне жорсткага аўтарытарнага кантролю ў кожнай сферы грамадства і як моцна ўлада будзе далей закручваць гайкі.
Я б не прагназаваў абвалу ў гэтым годзе. Улада ачысцілася ад патэнцыйных перабежчыкаў, у яе ёсць фінансавыя рэзервы, прынамсі на бліжэйшы час. Думаю, наступствы праявяць сябе, калі пачнуцца канстытуцыйныя пераўтварэнні, нават калі ўлада будзе ўпэўненая, што пераемнік ці дамінуючая партыя цалкам у яе пад кантролем. Досыць дадаць дробку волі ў гэтую сістэму — і з-за некампетэнтнасці на ўсіх узроўнях і няздольнасці пралічваць наступствы рэжым хутка можа «разляцецца».
— А што цяпер матывуе прафесіяналаў заставацца ў сістэме? Бо яны разумеюць, як няправільна ўсё тое, што адбылося за апошнія сем месяцаў.
— Часткова іх утрымлівае страх за асабістую будучыню, за будучыню сваёй сям'і, залежнасць ад матэрыяльнага становішча, магчыма, крэдытаў, жыллёвых умоў, якія прадстаўляюцца на дзяржслужбе.
Дапускаю таксама, што частка з іх яшчэ спадзяецца, што рэжым здольны сам сябе рэфармаваць. Яны пераконваюць сябе, што лепш застацца ў дзяржапараце, таму што, «калі мы пойдзем, то наша месца зоймуць абсалютныя цемрашалы, а мы хоць будзем рухаць краіну ў правільным кірунку». Вось такімі ілюзіямі яны сябе цешаць. Вераць, што Аляксандр Лукашэнка настроены на рэальныя дэмакратычныя рэформы і рух наперад, і хочуць гэтаму спрыяць. Такія людзі засталіся, напрыклад, у МЗС і эканамічных ведамствах. Я ж думаю, што ніякіх дэмакратычных рэформаў ад гэтай улады чакаць не варта. Дэмакратызацыя, хутчэй за ўсё, адбудзецца памылкова. Улада будзе эксперыментаваць з трансфармацыяй і страціць кантроль над працэсам. Так адбывалася ў падобных выпадках у іншых краінах.
Іншы варыянт — калі дэмакратызацыя адбудзецца праз зрыў: здарыцца новая ўспышка гвалту ці эканамічны калапс, які як шторм знясе ўсё. Два такіх сцэнара мне ўяўляюцца найбольш верагоднымі. Але гэта дакладна не будзе кіраваная мадэрнізацыя, на што, магчыма, спадзяюцца гэтыя людзі.
— Апазіцыйныя лідары падрыхтавалі адкрыты ліст супрацоўнікаў органаў дзяржаўнага кіравання. Ліст будзе апублікаваны ў выпадку збору звыш 5000 подпісаў. Якія шанцы, што апазіцыя здолее заручыцца падтрымкай такой колькасці дзяржслужачых?
— Цяжка ацаніць патэнцыял дысідэнцтва ўнутры сістэмы. Многія людзі, у якіх жнівень сапраўды пакінуў незгладжальнае ўражанне, за гэтыя паўгода мелі магчымасць сысці. Хтосьці сыходзіў ціха, не публічна. Так, напрыклад, з пасады намесніка міністра фінансаў сышоў Андрэй Бялковец, і СМІ не надалі гэтаму асаблівага значэння. У дзень смерці Рамана Бандарэнкі ён на сваёй аватарцы ў сацсетцы паставіў свечку, і ўсім стала зразумела, што чалавек не проста так пакінуў сваю пасаду. Думаю, такіх людзей, хто ціха сышоў з розных узроўняў улады, нямала.
Тыя, што засталіся, пераканалі сябе, чаму ім трэба працягваць працаваць у сістэме: гэта нас не датычыцца, мы не нясем адказнасці за тое, што робіць АМАП, другі бок таксама вінаваты, і гэтак далей. Уключаецца псіхалагічная абарона. Чалавек, які яе ўключыў, упэўнены: навошта яму яшчэ нешта падпісваць? Ён ужо ў стане душэўнага камфорту або на шляху да яго. Таму не ведаю, ці засталіся яшчэ пяць тысяч людзей, у якіх баліць сумленне, але пры гэтым яны застаюцца на сваіх пасадах. Вось і ўбачым па подпісах.
— Папулярны такі выраз: народ заслугоўвае таго кіраўніка, які ў яго ёсць, і, адпаведна, такіх жа кіраўнікоў. Што вы думаеце пра гэта?
— Любы народ, уключаючы беларускі, заслугоўвае таго, каб сваю ўладу і бюракратыю выбіраць свабодна. Калі народ на свабодных выбарах працягвае настойваць на выбары папулістаў, некампетэнтных людзей, то, мабыць, так, можна казаць, што гэта іх выбар і яны заслугоўваюць тое, што выбралі. Але, так ужо атрымалася, беларускі народ ужо даўно пазбаўлены такога выбару.
У 90-я гады беларуская сістэма кіравання ў цэлым адпавядала сярэдняму запыту беларусаў, і каштоўнасці Лукашэнкі перамаглі ў сумленных выбарах. Беларускі народ паступова рос, змянілася пакаленне, адбылася каштоўнасная рэвалюцыя ў свядомасці многіх беларусаў, і гэта фіксуюць розныя апытанні. Погляды беларусаў на рынкавую эканоміку, талерантнасць, незалежнасць, свабоду меркаванняў змяніліся. Народ вырас, а ўлада працягнула дэградаваць.
У які момант мы перасталі заслугоўваць гэтую ўладу? У які момант мы яе перараслі? Адказаць на гэтыя пытанні немагчыма. Гэта як адказаць на пытанне, у які момант хлопчык становіцца мужчынам. Ніхто не ведае. У гэтых працэсаў няма пункту фазавага пераходу. Нельга ж сказаць, што раніцай у дзень падзення Берлінскай сцяны немцы ва Усходняй Германіі заслугоўвалі камуністычнага ўраду, а ўжо на наступны дзень яны сталі іншым народам, які заслугоўвае лепшай улады. Не, гэта так не працуе.
Хіба Марыя Калеснікава, якая парвала свой пашпарт на мяжы, заслугоўвае нашай улады? Або Зміцер Дашкевіч, які за свае перакананні адседзеў сумарна больш, чым многія нашы чыноўнікі адвучыліся ва ўніверсітэце? Ці ўсе іншыя палітычныя зняволеныя і арыштаваныя на мірных акцыях людзі заслугоўваюць такога стаўлення? Думаю, наш народ заслужыў нашмат лепшых кіраўнікоў, чым тыя, што ў нас ёсць.