«Мне не верылі, калі я расказвала пра Бучу» — дырэктарка ліцэя з горада, здымкі з якога абляцелі ўвесь свет

Людзі, што засталіся ў акупацыі, ведалі: трэба надзяваць яркае адзенне, калі не было яркага, то нацягвалі зверху белыя футболкі. Таксама рукі мусілі быць не ў кішэнях. Трэба спакойна вітацца, не ўжываць алкаголю. Тым больш людзі, выпіўшы, рабіліся смялейшымі, адпаведна, казалі акупантам праўду, за што і цярпелі...

Ларыса Старожык — настаўніца гісторыі і дырэктарка бучанскага ліцэя № 9 (раней — гімназія). Усе свае 53 гады яна пражыла ў Бучы. 23 лютага мінулага года яна на ўроку расказвала пяцікласнікам пра пачатак Другой сусветнай вайны, а наступнай раніцай пачула выбухі з уласнага балкона. Пра тыдзень у падвале ліцэя, жахі акупацыі, уцёкі і вяртанне ў пакалечаны горад Ларыса расказала «Люстэрку».

«Прыехала ранкам на працу і засталася тут на цэлы тыдзень»

Гэта пачалося а пятай раніцы. Званок кіраўніка аддзела адукацыі: «Мы не вучымся». У мяне вокны выходзяць на аэрапорт у Гастомелі, таму, вядома, я пачула выбухі наўпрост з балкона. Хаця яшчэ ўвечары было адчуванне, што нешта пачнецца. Я гадзіну не магла прыйсці ў сябе, паверыць, што сапраўды пачалася вайна, але трэба было рэагаваць. Адразу ж напісала паведамленне, што сёння мы не ідзём вучыцца. Думаю, усе бацькі самі зразумелі, што да чаго. Трэба было разбудзіць сына і паведаміць яму пра пачатак вайны.

Ён адразу вырашыў збіраць рэчы і ехаць за мяжу. Там цэнтральны офіс кампаніі, дзе ён працуе. Сына папярэдзілі, што як толькі пачнецца ўварванне, там будуць чакаць. А я не была да гэтага гатовая. Сказала сыну, што ў мяне такая пасада, што я нібы ваеннабавязаная, на мне адказнасць за 90 супрацоўнікаў і 1300 вучняў. Я не магу проста так узяць і паехаць. Ён адказаў: «Я без цябе таксама не магу». Так мы і не паехалі.

Я прыехала ранкам на працу і засталася тут на цэлы тыдзень. Цяпер у нас сховішча ўнізе, а тады было проста напалову падвальнае памяшканне, у якое пастаянна прыходзілі людзі. У выніку іх аказалася 300 чалавек: ад паўгадовых дзяцей да 90-гадовых бабуляў. Выйсці было немагчыма: спачатку былі самалёты, верталёты, выбухі, потым — вулічныя баі і акупацыя. Апроч сховішча быў шпіталь. У самой бальніцы не хапала месцаў, трэба было вызваляць для крытычных пацыентаў, таму лёгкапараненых пераносілі да нас. Тут таксама працавалі дактары, аказвалі дапамогу на першым паверсе.

Я бесперапынна была на нагах: трэба было каардынаваць валанцёраў, забяспечваць харчаванне. У кожнага былі свае абавязкі. Мужчыны адказвалі за ўваходы. Дамовіліся, што як раптам прыйдуць чужыя, то трэба клікаць мяне. Здавалася, я ўмею гаварыць, дамаўляцца. Я, мабыць, перабольшвала, думаючы, што змагу з імі [акупантамі] дамовіцца. Калі прыйшла нашая тэрабарона недзе праз тыдзень, сказалі: «Ларыса, ідзіце дадому, проста адпачніце, а мы тут пабудзем, папільнуем гэты аб’ект, бо ён вялікі, тут шмат людзей». Як толькі я даехала дадому, пачаліся вулічныя баі, Бучу канчаткова захапілі. Два дні я не магла выйсці з кватэры і трапіць у гімназію.

«Тыя, хто ўжо ўцякаў з усходу, казалі: «Мы не верым у гэтыя калідоры»

У нас былі свае правілы: тыя, хто застаўся ў акупацыі, ведалі, што трэба надзяваць яркае адзенне, калі не было яркага, то нацягвалі зверху белыя футболкі. Таксама рукі мусілі быць не ў кішэнях. Трэба спакойна вітацца, не ўжываць алкаголю. Бо, казалі, людзі, што ўжывалі алкаголь, цярпелі ад здзекаў, іх збівалі. Уявіце сабе, што ўсе супермаркеты адчыненыя, і калі чалавек мае такую слабасць хоць трохі, то ад страху, ад стрэсу некаторыя маглі злоўжываць. Потым рабілі высновы: людзі, выпіўшы, рабіліся смялейшымі, адпаведна, казалі акупантам праўду, за што і цярпелі.

У мяне, напрыклад, было наадварот: я не магла ні есці, ні піць, пра ўжыванне алкаголю і не кажу. Але ў кожнага свая рэакцыя на стрэс.

Шмат было такіх момантаў, якія я проста спрабую выкрасліць з памяці. Эпізоды з жыцця, смерці, забітыя, закатаваныя, расстраляныя. Я стараюся пра гэта не гаварыць, вельмі шмат працавала над гэтым.

Нам пашанцавала, што акупанты ў гэтай частцы горада былі, як кажуць, «адэкватныя», у параўнанні з тымі, што былі ў іншых раёнах. Нам пашанцавала найбольш, мы маглі хаця б размаўляць з імі. Аднойчы мне сказалі: «У вас будзе тры дні: 12, 13 і 14 сакавіка, калі вы павінныя выехаць». Але ў некага не вытрымлівала нервовая сістэма, і людзі спрабавалі дзясятага ці нават восьмага сакавіка выязджаць: усіх, хто ехаў, [забілі]… Вы ж ведаеце, якія былі наступствы…

Мы выехалі 12 сакавіка: было пяць машын суседзяў, пасадзілі дзяцей, сталых людзей. У нас была белая машына, паехалі першыя, напісалі «Дзеці». Тыя, хто ўжо ўцякаў з усходу: з Крыма, з Данецка, — яны засталіся, казалі: «Мы не верым у гэтыя калідоры». Гэта тыя, хто перажыў падобнае. Мой сусед з Ялты ўцёк у Данецк, а адтуль быў вымушаны ўцякаць сюды. У Ялце ён пакінуў дом, у Данецку думаў жыць з бацькамі ў кватэры, маючы дачу ў Ялце. Але быў вымушаны ўцякаць і адтуль неўзабаве. І калі я вырашыла ехаць, ён кажа: «Мне ўжо няма куды бегчы». Я яму пакінула ключы ад сваёй кватэры, бо ведала ўжо, што калі акупанты прыходзяць ў кватэру, то трэба адчыняць. Іначай проста падарвуць дзверы і ўсё адно зойдуць.

Сусед усё ж выехаў, але толькі 20 сакавіка. Ён да сёння шкадуе, што не паехаў тады разам з намі. Бо такой жорсткасці і такіх жахаў ён не бачыў ні ў Ялце, ні ў Данецку.

Я вам так скажу. У нас правіла: пра тое, што было ў акупацыі, мы ўспаміналі толькі адзін дзень, пасля гэтай тэмы не падымалі. І далей не будзем нічога ўспамінаць, бо нехта выехаў адразу, нехта пазней, хтосьці застаўся: ні яны нас, ні мы іх не зразумеем.

«Я яшчэ вагалася, ці змагу пачаць усё з нуля, бо пабачыла іншае жыццё»

Цэлы дзень мы дабіраліся да Кіева. Я не верыла, што Бучу можна вызваліць з такімі наступствамі. Я проста бачыла, колькі іх тут было: як прусакоў, вы не ўяўляеце, як шмат…

Калі яны ехалі, мы не маглі ў вакно глядзець. Танкі ехалі цэлых 40 хвілін без перапынку. Яны былі на кожным кроку. Дзякуй богу, што акупанты самі адсюль пайшлі. Калі б іх выганялі, то Бучу трэба было проста зраўняць з зямлёй. На нашае шчасце, яны пайшлі. Як расказваюць суседзі, што засталіся, гэта было літаральна ў адну секунду. Паступіла каманда, усе расіяне раптам падарваліся і пайшлі.

Я дабралася аж да Германіі. Там са мной працавалі псіхолагі. Вельмі цяжка было. Яны мяне вывелі з таго стану. Тады пра Бучу яшчэ ніхто не ведаў. Я прыехала ў лагер для бежанцаў, ні з кім не размаўляла. Казала проста: «Я з Бучы». І маўчала. Вырашыла напісаць пост пра тое, як мы выбіраліся, што мы бачылі, пасля адна карэспандэнтка папрасіла расказаць ёй маю гісторыю. Тады ў мяне было па-свежаму, я ёй расказала шмат. Яна задала апошняе пытанне: «Якія былі пачуцці, калі вы выязджалі з Бучы?». Тады я вярнулася ў гэтыя пачуцці і кажу: «Я ўсё страціла». І выйшаў вялікі артыкул з загалоўкам «Я ўсё страціла».

Потым давала паказанні федэральнай паліцыі Германіі. Яны ўсё запісвалі, я на карце паказвала, што адбывалася. Гэта доўжылася 4 гадзіны. Што казаць, нават там мне не верылі, калі я расказвала пра Бучу. А калі я адпраўляла паказанні ў Еўрапейскі суд, то зразумела, што мяне правяраюць і спрабуюць злавіць на хлусні. Яны не верылі, што гэта праўда. Прычым так па-хітраму: перачыталі маё інтэрв'ю, кажуць: «Калі не хочаце даваць паказанні, мы не настойваем». Атрымліваецца, калі б я адмовілася, гэта б значыла, што я ў інтэрв'ю схлусіла. Хоць мне было балюча, непрыемна, я пайшла на допыт, каб усё данесці.

Сядзелі два паліцэйскія, побач пасадзілі маладых практыкантаў, якія вучыліся, як я зразумела, весці допыты. Задавалі пытанні правакацыйныя. Бралі артыкул, раздрукаваны з газеты. Задавалі пытанні. Я ведаю, так кадэбісты працуюць: спачатку пытаюць, потым нечым адцягваюць увагу і перапытваюць у канцы тое самае. Пыталі таксама, ці магу я прадставіць фотадоказы. Я сказала, што мы баяліся фатаграфаваць. Нават калі ты з балкона рабіў фота, снайперы маглі цябе зняць, бо сачылі. Некалькі здымкаў, што былі, я выдаліла, калі мы выязджалі з акупацыі. Бо маглі забраць і тэлефон, і мяне саму. Яны гэтага не разумелі, перапытвалі некалькі разоў.

«Працаваць складана. Бывае, па пяць разоў на дзень спускаешся ў падвал»

Назад я вярнулася ў канцы траўня… Разумееце, калі я выязджала на машыне з Бучы, каштоўнасці проста перавярнуліся: у мяне была праца, кватэра, прыватны будынак. Усё, што я цэлае жыццё выбудоўвала, я ў адну секунду страціла. Адзінае што побач сын, мы жывыя. Адчуванне ж, калі я вярнулася… Цяжка апісаць. Я яшчэ вагалася, ці змагу пачаць усё з нуля, бо пабачыла іншае жыццё. У Германіі я працавала. Каб не думаць пра тыя жахі, я з ранку да вечара працавала з дзецьмі, якіх эвакуявалі з дзіцячага дома. Работу мне прапанавалі самі немцы. Заробак быў досыць высокі. А тут вяртаешся і трапляеш у абсалютна іншую ўстанову: тое, што вы цяпер бачыце, было зусім не такім. Мы ледзь не з нуля адбудоўвалі тут усё. Ты вяртаешся — а ўсё зруйнаванае, не прыдатнае да таго, каб сюды прыйшлі ў верасні дзеці. Таму я проста не ведала, што рабіць.

У сына на той момант была адназначная пазіцыя: «Калі ты не верыш ва Узброеныя сілы Украіны, то едзь назад, а я не паеду». Гэта той, хто мне ў першы дзень вайны казаў уцякаць… А ў мяне… Было шмат болю ўнутры і адно пытанне: «Чаму так?» Як мне адкінуць усе 40 гадоў і пачаць нанова? Мяне абсалютна ўсё задавальняла ва Украіне. Я з простай сям'і: тата — будаўнік, мама працавала на шклозаводзе. Ім спачатку далі барак, потым жыллё. Неяк усё ішло. А потым у адно імгненне абрынулася.

У выніку я вырашыла, што мы зробім так, каб дзеці першага верасня прыйшлі ў паўнавартасную ўстанову, зробім сховішчы, яны не будуць адчуваць нязручнасці, нават калі трывогі, працэс будзе ісці. Я падключыла ўсіх, каго толькі магчыма.

Працаваць складана. Бывае, па пяць разоў на дзень спускаешся ў падвал. Усіх дзяцей вядзём туды на гадзіну-паўтары. Самі дзеці цяпер іншыя. Яны разумеюць, што такое вайна. Да таго ж у іх цяпер вельмі высокі ўзровень патрыятызму. Як толькі аднавілі навучальны працэс, мы збудавалі званкі так, што заняткі пачынаюцца ў 8.20. Для таго, каб, калі па радыё гучыць агульнанацыянальная хвіліна маўчання, а 9-й гадзіне, у ёй удзельнічаць. Але дзеці ўстаюць загадзя. Іх не трэба супакойваць, рыхтаваць. Раней часам трэба было тлумачыць, стымуляваць на такіх мерапрыемствах. А цяпер яны штодня ўстаюць яшчэ перад тым, як па радыё абвяшчаюць, я заўважыла. І стаяць хвіліну абсалютна моўчкі. Гэта шмат пра што гаворыць. Але як бы там ні было, дзеці траўмаваныя. Мы не ведаем, як рэагуе дзіцячая псіхіка на гэтыя трывогі. Ніхто ж гэтага не даследаваў. Мы не ведаем, якія будуць наступствы ў будучыні.

Я выкладаю гісторыю. Так выйшла, што летась у сераду, 23 лютага, у мяне быў урок у 5 класе. І тэма — пачатак Другой сусветнай вайны. Мне трэба было дзецям патлумачыць, што гэта такое. Хоць у праграме для 5 класа няма дэталёвага разбору, мне акурат тады захацелася расказаць дзецям менавіта пра 22 чэрвеня. Я кажу: «Дзеці, яшчэ калі я вучылася ў школе, мне расказвалі так: «22 июня ровно в 4 утра Киев бомбили, нам объявили, что началась война». І на наступную раніцу, а 4-й гадзіне… Я гэтую гісторыю буду памятаць заўсёды. І менавіта гэтых дзяцей.

Калі я летась расказвала пра пачатак Другой сусветнай, пра тое, як Кіеў бамбілі, гэта было так далёка, незразумела вучням. Цяпер жа няма чаго тлумачыць. На жаль, гісторыю не зменіш. Недарэмна існуе такое паняцце, як дзеці вайны. У мяне ёсць вучні, з якімі мы разам былі ў сховішчы падчас акупацыі. І цяпер, калі гучыць трывога і мы туды спускаемся, гэтым дзецям робіцца кепска, яны баяцца, што ўсё паўторыцца. Панічныя атакі працягваюцца і дома, кажуць бацькі.

«Я пішу: "Люба, Барадзянку бамбяць". Яна мне адказвае: "Ну что поделаешь, это же война"»

Яшчэ адносна нядаўна мы з рускімі былі ў адной дзяржаве, але мы розныя. Паглядзіце, куды ў іх з таго моманту, з 91-га года, усё ішло… Мы ж спрабавалі будаваць дэмакратычную дзяржаву, пабачылі, як можна размаўляць свабодна на любыя тэмы, спакойна адчуваць сябе гаспадарамі на роднай зямлі. Я ж вучылася ў Савецкім Саюзе, са мной ва ўніверсітэце Шаўчэнкі былі з розных рэспублік людзі, і з Расіі таксама. Былі сяброўкі, што цяпер жывуць у Маскве. Яны мне былі як сёстры. Яны сюды прыязджалі спакойна да 2014 года, і я ў Маскву ездзіла, тады не адчувалася напружання.

Але ў Расіі палітыка была яшчэ з 90-х скіраваная на знішчэнне свабоды, на таталітарызм. Вучылі, што можна гаварыць, што нельга, была прапаганда. Мы бачым, як родныя людзі адно з адным не размаўляюць. Калі некалькі гадоў таму мне сяброўкі нешта ў Фэйсбуку пісалі са словамі падтрымкі ўкраінскай пазіцыі, то прасілі потым выдаліць паведамленні. Ужо падчас акупацыі, калі я ў падвале сядзела з людзьмі, мне з Масквы пісалі СМС. Я пішу: «Люба, Барадзянку бамбяць, Макараў захапілі, хутка дойдуць да нас». А яна, у якой сваякі ў гэтым Макараве, мне адказвае: «Ну что поделаешь, это же война… А как наш Донбасс бомбили…» І я была шакаваная: гэта абсалютна іншы чалавек. Яе так за гэтыя гады апрацавалі…

Алесь Мінаў, «Люстэрка»