Навуковец: «Агенты КДБ у 80-я ўкідвалі ў СМІ такія ж наратывы пра нацызм, што і цяпер РФ»
Наталля Ханенка-Фрызен, культурны антраполаг, дырэктар Канадскага інстытута ўкраінскіх даследаванняў, заявіла, што з-за вайны ва Украіне паўсталі новыя патрэбы РФ апраўдаць уварванне ў чужую краіну — аднак яна спрабуе дасягнуць сваімі старымі метадамі і наратывам пра ўкраінцаў-нацыстаў.
Наталля Ханенка-Фрызен — культурны антраполаг, якая займаецца вывучэннем украінскай спадчыны, дырэктарка Канадскага інстытута ўкраіністыкі.
У перыяд актыўнай фазы вайны, калі многія навуковыя ўстановы ва Украіне альбо разбураныя, альбо не могуць працаваць, а сама навука перажывае крызіс, не варта забываць і пра акадэмічныя рэсурсы, якія прадстаўнікі ўкраінскай дыяспары дзесяцігоддзямі стваралі за мяжой. У гэтым перакананая культурны антраполаг, дырэктарка Канадскага інстытуту ўкраіназнаўства Наталля Ханенка-Фрызен.
Паводле слоў культурнага антраполага Наталлі Ханенка-Фрызен, украінская навука ў свеце перастала ўспрымацца як заснаваная выключна на тэрыторыі Украіны, а ўкраінскія студыі, навукоўцы і студэнты за мяжой цяпер дапамагаюць адаптавацца да новых рэалій.
Пра тое, як вайна змяніла ўкраінскую навуку, а таксама грамадства, як навука дапамагае прыцягнуць да адказнасці расійскіх ваенных злачынцаў і як дзейнічае расійская прапаганда ў Канадзе, распавяла кіраўніца Канадскага інстытута ўкраінскіх даследаванняў у Нью-Ёрку. Прапануем вам фрагменты размовы Наталлі Ханенка-Фрызен з карэспандэнтам «Голасу Амерыкі».
— Спадарыня Наталля, вы па спецыяльнасці культурны антраполаг, як вайна ўжо змяніла ўкраінскую нацыю?
— Мы назіраем культурны зрух, у выніку якога ўзнікаюць сацыяльныя разломы, якія вядуць да абсалютнага рэфармавання грамадства, узнікаюць новыя сацыяльныя адносіны. Знікаюць іерархіі і ўзнікаюць паралельныя магутныя сувязі: братэрства, сястрынства як у войску, так і ў іншых месцах.
Людзі актыўна займаюцца валанцёрствам, ідуць у войска або пачынаюць збіраць сведчанні, — і гэта адна шырокая агульная сфера. У маёй прафесіі калегі выязджаюць у поле, самі даследуюць ваенны і ваенны вопыт, бяруць інтэрв’ю, дакументуюць сведчанні, бяруць на сябе адказнасць.
— Памятаю, як у першыя месяцы пасля расійскага ўварвання ў свеце з энтузіязмам гаварылі пра моц украінскай нацыі, а адзін з гісторыкаў, з якімі мы размаўлялі, сказаў, што вайна канчаткова закрыла для ўкраінцаў пытанне нацыяфармавання. То-бок, гэта апошні этап. Ці згодныя вы з гэтым?
— Міхаіл Грушэўскі ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стагоддзяў прапанаваў сваё бачанне станаўлення ўкраінскага народа. Але менавіта дзевяностыя гады і распад Савецкага Саюза вярнулі працэсы нацыяфармавання.
Мы добра памятаем тагачасныя дыскурсы, я памятаю, напрыклад, Міколу Рыбчука, у яго быў тэзіс пра дзьве Украіны, мы пра гэта доўга гаварылі. У нас ёсць і заходняя, і ўсходняя, і цэнтральная. Мы маем карані ў розных імперскіх парадыгмах.
То-бок гэтая ідэя «дзьвюх краінаў» была ў нацыятворчых працэсах, скажам, да 2000-х гадоў. Потым у 2004 годзе, а затым і ў 2014 годзе мы ўбачылі новы метаімпульс у пытанні перазагрузкі ўкраінскай нацыі.
Што яшчэ з намі здарылася? У пэўных колах, для многіх, украінская нацыя павінна мець свае карані ва ўкраінскім этнасе. У той жа час гучалі галасы аб тым, што ўкраінскі народ цывільны [ад англ. civic nation]. Пра тое, што ўсё ж такі Украіне трэба стаць на ногі як цывільнай, грамадзянскай нацыі, якая грунтуецца і бачыць сваю еднасць не толькі ва ўкраінскім этнасе.
Калі я думаю пра Украіну, я бачу шматкультурную і шматнацыянальную краіну, якая не павінна вырастаць выключна з украінскага ядра. У нас ёсць крымскія татары, караімы, цыганы, а таксама многія іншыя меншасці, якія разам з украінцамі стварылі Украіну. Значыць, гаворка ідзе пра шматнацыянальнасць, полікультурнасць. І з пачаткам поўнамаштабнай вайны мы ўбачылі велізарны штуршок да новага бачання Украіны як шматнацыянальнай, шматкультурнай, шматмоўнай нацыі.
Ханенка-Фрызен перакананая, што дзякуючы дыяспары і развіццю ўкраінскіх інстытутаў за мяжой нельга ўспрымаць украінскую навуку толькі ва Украіне
— Але вайна нарэшце аб’яднала Усход і Захад?
— Мы бачылі і бачым штуршок да аб'яднання. І гэта вельмі прыкметна ў паўсядзённым асяроддзі. Усё больш і больш перасяленцаў сталі прыязджаць на захад, напрыклад, з Крыма ці Усходу. Я добра ведаю Тэрнопаль, і было цікава назіраць за з'яўленнем малых прадпрыемстваў і рэстаранаў, напрыклад, крымскататарскай кухні. Тэрнопаль — самы ўкраінскамоўны горад ва Украіне, але вы бачыце, як яны змаглі вельмі эфектыўна ўвабраць у сябе культурны складнік іншых рэгіёнаў.
— Як вайна ўплывае на ўкраінскую навуку?
— Першую палову года быў развал і хаос, але з часам усе мабілізаваліся. Я гэта бачу ў сваёй сферы — вуснай гісторыі. Была вострая неабходнасць дакументаваць і запісваць усё, што адбываецца навокал. Аднак людзі выйшлі на поле непадрыхтаванымі, не разумеючы рызыкі, як працаваць з рэспандэнтамі, асабліва ў крызісных сітуацыях, і не ведаючы этычнага пратаколу. Таму спачатку ў нас быў збой, але з часам мы рэарганізавалі і аднавілі Аб’яднанне вуснай гісторыі. Цяпер стаіць задача падтрымаць навукоўцаў, якія працуюць пад кулямі, нарываюцца на міны, атрымліваюць другасныя траўмы.
— Але калі казаць пра ўкраінскую навуку ва Украіне, ці жыве яна?
— Я даўно прапагандую прынцып дэтэрытарыялізацыі культурных працэсаў і нацыябудаўніцтва. Пасля 22-га года актыўна ім карыстаюся. Так, на тэрыторыі Украіны ёсць цяжкасці. Але наша ўкраінская навука не можа ўспрымацца як фізічна заснаваная толькі ў Харкаве ці Кіеве.
Не забывайце і пра рэсурсы, якія ствараліся ўкраінцамі па-за тэрыторыяй Украіны, якія заўсёды ўдзельнічалі ва ўкраінскіх дыскурсах і спрыялі ўкраінскай навуцы. І цяпер гэтае агульнае поле спрыяе таму, каб усё не развалілася канчаткова.
Мы ўсе знаходзімся ў стане адной вялікай гібрыднай вайны
— Хацелася б вярнуцца да вуснай гісторыі. У сучасным свеце гэтая канцэпцыя гучыць крыху як атавізм, калі ў нас ёсць усе гэтыя сучасныя тэхналогіі, але ў той жа час менавіта яны дапамагаюць дакументаваць ваенныя злачынствы расейцаў.
— Прывяду два прыклады. Вусная гісторыя ва Украіне як навуковы кірунак сфарміравалася на пачатку 90-х гг. Гэта даволі цікавая дысцыпліна, якая з'яўляецца прадуктам заходняга дыскурсу і ў той жа час мае глыбокія карані ў культуры карэнных народаў.
А потым былі два магутныя вуснагістарычныя праекты. Адзін з іх запісваў сялян аб тым, як праходзіла калектывізацыя. З іншага боку, ва Украінскім каталіцкім універсітэце ў нас былі каманды, якія метадам вуснай гісторыі збіралі сведчанні пра рэпрэсаваную Грэка-Каталіцкую Царкву і дзе праз інтэрв’ю на першы план выносілася памяць, якая таксама была рэпрэсаваная.
Украінскае грамадства знаходзілася пад велізарным ціскам, людзі баяліся дзяліцца нават асабістай гісторыяй сваёй сям'і. І вось распад Савецкага Саюзу прывёў да таго, што людзі пачалі распавядаць і дзяліцца гісторыямі.
І пакуль мы адкрывалі архівы КДБ і дэкамунізавалі заканадаўства, вусная гісторыя займалася дэкаланізацыяй украінскай памяці метадам сядзення, выяўлення і выцягвання ўспамінаў з чалавечай памяці.
Фота Паводле Наталлі Ханенка-Фрызэн, Канадскі інстытут украінскіх даследаванняў за апошнія дзесяць гадоў быў ці не найбуйнейшым грантадаўцам у фінансаваньні даследаванняў ва Украіне.
— Вы жывяце ў Канадзе і казалі, што гібрыдная вайна паўсюль. Раскажыце, як там працуе расійская прапаганда.
— І ў Канадзе, і ў Амерыцы расійская прапаганда ў свой час актыўна ўмешвалася ў палітычныя працэсы. Запускаюцца і разыгрываюцца пэўныя наратывы, якія проста капіююцца з расійскіх СМІ, а потым падхопліваюцца пэўнымі палітычнымі коламі Канады. Іх разгортваюць і выпускаюць у больш агрэсіўным фармаце ў агульную прастору.
З кастрычніка я назіраю рост новага палітычнага руху, які я называю «радыкальны марксізм». Гэта менавіта новая хваля марксісцкай мабілізацыі, якая расце ў канадскіх кампусах. Я бачу, як па ўсім кампусе плакаты, а на іх — Ленін. І гэта кантэкст, у якім мы жывем.
Укіды адбываюцца і за кошт часу. Пачатак гэтай вайны быў адзначаны тым, што слова «нацыст» было ўжыта ў дачыненні да ўкраінцаў і ўкінутае ў канадскі кантэкст.
Гэта значыць, украінская супольнасць у Канадзе цяпер часта сутыкаецца з тым, што ў публічнай прасторы з'яўляюцца такія абвінавачванні, маўляў, вы прадстаўнікі Украіны, якая з'яўляецца нацысцкай краінай.
Гэта значыць, спрацоўвае негатыўны трыгер, які стварае рэзананс у грамадстве.
— Доказам таго, наколькі гэта пытанне стала трыгерам, стаў верасень. Менавіта тады Уладзімір Зяленскі выступіў у парламенце Канады, і Яраслаў Гунька быў запрошаны туды, пасля чаго распаўсюдзілася інфармацыя пра тое, што ён быў датычны да дывізіі СС-Галічына. Спікер, які яго запрасіў, быў вымушаны пакінуць сваю пасаду. Гэта яскрава сведчыць пра тое, наколькі тэма «украіна-нацыстаў» спрацоўвае нават у Канадзе, дзе ўплыў украінскай дыяспары надзвычай моцны.
— Безумоўна. Уласна, гэта прыклад таго, наколькі неадназначныя бываюць гібрыдныя войны. Наколькі неадназначная пазіцыя Канады.
Зноў жа, мы паглядзелі, як развівалася гэтая сітуацыя, і ўбачылі шмат паралеляў паміж тым, як агенты КДБ працавалі ў 1980-я гады з украінскай дыяспарай у ЗША і Канадзе. Як яны прасоўвалі адны і тыя ж наратывы пра нацызм у канадскія і амерыканскія СМІ. Можна проста ўзяць дакументы з архіваў КДБ і паглядзець справаздачы. Вы ўбачыце толькі копіі. У нас новы працэс і новыя патрэбы Расійскай Федэрацыі, якія яна спрабуе дасягнуць сваімі старымі метадамі і наратывам.
— Як з гэтым змагацца?
— Цяжка, але неабходна і трэба. Мы павінны рабіць тое, што мы робім, але яшчэ больш моцна. Яшчэ для дакументавання ваенных злачынстваў. І данесці гэтую інфармацыю да свету як мага хутчэй.
Паводле «Голасу Амерыкі». Пераклад НЧ