Эканоміка на лініі фронту: як Украіна выстаяла, трансфармавалася і глядзіць у будучыню

Пакуль на мапах адзначаюць лініі фронту, сапраўдны фронт праходзіць і праз эканамічныя графікі. Бюджэт, што фармуецца пад абстрэламі, прадпрыемствы, што пераязджаюць пад бамбёжкамі, стартапы, якія пачынаюцца ў падвалах — украінская эканоміка не выжыла. Яна трансфармавалася. І працягвае біць ворага там, дзе той нават не чакаў. Калі здаецца, што краіна жыве толькі вайной — паглядзі на яе бюджэт. Украіна не проста ўтрымалася, а перабудавала сваю эканоміку на хаду: праз бежанцаў, праз паветраныя трывогі, праз разрывы ланцужкоў. Гэта гісторыя не пра цуды, а пра жорсткі, рэальны эканамічны супраціў.

Вайна і абнуленне: эканоміка ў 2022 годзе

24 лютага 2022 года эканоміка Украіны фактычна спынілася. За першыя тыдні поўнамаштабнага ўварвання больш за 30% прадпрыемстваў прыпынілі працу. Усходнія рэгіёны — прамысловыя хрыбты краіны — апынуліся пад агнём або акупацыяй. Лагістычныя ланцужкі разарваныя, экспарт заблакаваны, мільёны людзей збеглі. Міжнародныя агенцтвы прадказвалі калапс ВУП і дэфолт.

Ужо да мая 2022-га ВУП краіны ўпаў на 15%, інфляцыя паскорылася, грыўна дэвальвавала, дзяржбюджэт пачаў трашчаць пад вагой ваенных і сацыяльных выплат. Аднак украінская эканоміка не абрынулася. Яна адаптавалася. Жорстка, хутка, нестандартна.

Фінансавая сістэма: стабілізацыя сярод абстрэлаў

Нацыянальны банк Украіны (НБУ) у першыя тыдні вайны распачаў экстраныя меры: увёў валютныя абмежаванні, замарозіў курс, забяспечыў ліквіднасць банкаў і ўзмацніў кантроль над плацяжамі. Нягледзячы на ​​асцярогі, банкаўская сістэма выстаяла. Нават у разгар баёў працавалі банкаматы, функцыянавалі анлайн-сэрвісы, працягваліся пераводы. Каля 95% усіх транзакцый ужо ў 2023 годзе адбываліся ў безнаяўнай форме — на фоне разбурэння інфраструктуры гэта стала выратаваннем.

НБУ разам з Мінфінам пачалі маштабную працу па прыцягненню дапамогі: крэдыты МВФ, гранты ад ЗША, макрафінансавая падтрымка ЕС. Да сярэдзіны 2023 года міжнародная дапамога пакрывала больш за 40% дзяржбюджэту Украіны. Але гэта быў не падарунак — гэта быў заклад стабільнасці.

ВПК: нараджэнне новай індустрыі

Адным з нечаканых эфектаў вайны стала імклівае развіццё ўкраінскага абаронна-прамысловага комплексу (АПК). Калі ў 2021 годзе Украіна вырабляла абмежаваную колькасць узбраенняў, то ў 2024-м краіна ўжо запускала ўласныя робаты-камікадзэ, БПЛА-разведчыкі, бронемашыны, міны, боепрыпасы.

Дзяржаўны канцэрн «Укроборонпром» прайшоў рэформу, аб'яднаўшыся з прыватнымі кампаніямі. Замест грувасткай савецкай сістэмы ўзнік гібрыдны ВПК: мабільны, хуткі, здольны адаптавацца да патрэб фронту.

З 2023 года з'явіліся «дронавыя кааператывы» — валанцёрска-камерцыйныя аб'яднанні, якія фінансуюцца ў тым ліку краўдфандынгам і дыяспарай. Да 2025 года Украіна вырабляе больш за 100000 дронаў у месяц. Гэта ўжо не саматужная вытворчасць, а паўнацэнная галіна.

Аграсектар: пад абстрэламі і санкцыямі

Украінская аграрная прадукцыя заўсёды была ключавым артыкулам экспарту. Вайна ўдарыла па аграсектары асабліва балюча: замініраваныя палі, акупаваныя элеватары, разбураныя парты, блакада Чорнага мора.

Тым не менш, фермеры працягвалі працаваць. Увесну 2023 гады засеялі каля 75% ад даваенных плошчаў. Складскія магутнасці перанеслі на захад краіны, лагістыка перайшла на чыгуначныя пуці і парты Румыніі і Польшчы. Дзякуючы міжнароднаму ціску адкрыўся «збожжавы калідор» — хай і з рызыкамі, але ён выратаваў мільёны тон прадукцыі.

У 2024 годзе Украіна запусціла збожжавыя хабы ў Польшчы і Германіі, а таксама заключыла доўгатэрміновыя кантракты з краінамі Блізкага Усходу і Азіі. Аграсектар выстаяў. Больш за тое — трансфармаваўся, перайшоўшы да больш устойлівай і высокатэхналагічнай мадэлі.

Чаму еўрапейскія фермеры пратэстуюць і пры чым тут Украіна?

IT і бізнес на вынасе

IT-сфера стала сімвалам устойлівасці Украіны. Нягледзячы на ​​бамбёжкі, эвакуацыі і мабілізацыю, IT-кампаніі хутка адаптаваліся: перавялі супрацоўнікаў за мяжу, перайшлі на аддаленне, адкрылі офісы ў Польшчы, Літве, Чэхіі.

Многія кантракты з заходнімі заказчыкамі былі не толькі захаваны — але і пашыраны. Украіна стала пастаўшчыком кібербяспекі, АІ-рашэнняў, аналізу даных. Дзяржава запусціла падатковыя льготы для ІТ, а таксама праграмы рэлакацыі ўнутры краіны.

ІТ-сфера часткова перакрыла падзенне іншых сектараў. Да 2024 года доля лічбавых паслуг у экспарце дасягнула 17% — рэкорд у гісторыі Украіны.

Малы бізнес і эканоміка ўзаемадапамогі

Малы бізнес апынуўся ў першай лініі ўдару — і стаў адной з галоўных сіл аднаўлення. Пасля першых месяцаў хаосу пачалася хваля адаптацый: кафэ ператвараліся ў пякарні для вайскоўцаў, майстэрні — у рамонтныя цэнтры для генератараў і дронаў, фермеры — у пастаўшчыкоў для шпіталяў.

Захад Украіны стаў лагістычным і гуманітарным тылам. З'явіўся феномен «валанцёрскай эканомікі»: тысячы малых прадпрыемстваў працавалі не на прыбытак, а на перамогу. І хоць фармальна гэта не адбівалася ў ВУП, менавіта гэты рух утрымліваў краіну ў жыцці.

З 2023 года дзяржава пачала стымуляваць малы бізнес праз гранты, падатковыя канікулы і мікракрэдытаванне. Узніклі «каворкінгі аднаўлення» — прасторы, дзе прадпрымальнікі атрымлівалі доступ да абсталявання, сеткі, настаўніцтва.

«Суседзі робяць рамонт, адкрываюцца бізнесы». Чаму жыхары Харкава не ўцякаюць?

Ценявая эканоміка, працоўная міграцыя і даларызацыя

Вайна ўзмацніла працэсы, якія ідуць дзесяцігоддзямі: рост ценявой эканомікі, даларызацыя і працоўная міграцыя. Аднак нават гэтыя фактары не сталі разбуральнымі. «Заробітчане» з ЕС і ЗША пачалі актыўна пераводзіць грошы на радзіму — аб'ёмы прыватных пераводаў у 2023-м дасягнулі 17 мільярдаў долараў. Гэтыя сродкі выратавалі мільёны сем'яў.

Адначасова вырасла роля «шэрага сектара» — асабліва ў зоне баявых дзеянняў, дзе афіцыйныя каналы не функцыянуюць. Дзяржава прыняла часткова прагматычны падыход: часова «не бачыць» пэўныя абароты, калі яны працуюць на ўстойлівасць.

Што далей: эканоміка пасля вайны?

У 2025 годзе Украіна — гэта эканоміка вайны, але ўжо з прыкметамі будучага міру Дзяржава рэфармуе падатковую сістэму, рыхтуецца да маштабнай прыватызацыі і стварае платформу Ukraine Recovery Plan, арыентаваную на інвестыцыі ў інфраструктуру, лічбавізацыю, экалогію.

Планы на 2030 год уключаюць інтэграцыю ў эканоміку ЕС, аднаўленне прамысловых цэнтраў на ўсходзе, развіццё ВПК як экспартнай галіны і стварэнне «зялёнай» энергетыкі. Усё гэта — амбіцыйна. Але менавіта такая эканамічная смеласць адрознівае Украіну 2025-га ад краіны 2022-га.

Калі вясной 2022 года сусветныя агенцтвы пісалі, што Украіна страціла трэць ВУП, прагнозы былі адназначныя: краіна не вытрымае года. У краіне ішлі абстрэлы, ланцужкі паставак абрываліся, інвестыцыі зніклі. Але менавіта тады, у момант катастрофы, пачалася перабудова. Не гучная, не эфектная, не «захад дапамагае» — а ўласная, хітрая, змаганне на эканамічным полі, дзе кожны прабіты ангар мог стаць новым хабам.

У першыя месяцы выжыванне стала галоўнай мэтай. Падаткі спрасцілі да мінімуму. Кампаніі перамяшчаліся з усходу на захад — толькі да канца 2022 года пераехалі больш за 700 прадпрыемстваў. На захадзе ўзніклі новыя лагістычныя вузлы. Аграрны бізнес скараціўся, але не знік. Замест таго, каб збанкрутаваць, фермеры пачалі самі шукаць калідоры паставак — праз Дунай, Румынію, Венгрыю. Ва ўмовах, калі Расія заблакавала порт Адэсы, гэта быў не толькі эканамічны, але і палітычны выклік.

У 2023 годзе Украіна перайшла ў стадыю аднаўлення, якое ішло... на фоне выбухаў. Было падпісана больш за 300 праектаў з партнёрамі з ЕС і ЗША, прэзентаваны Ukraine Recovery Plan. Летам, на канферэнцыі ў Лондане, прэм’ер-міністр Шмыгаль заявіў: «Мы не просім дабрачыннасці. Мы прапануем узаемавыгадныя інвестыцыі ў будучыню Еўропы».

Адна з самых нечаканых сфераў росту — вайсковае прадпрымальніцтва. Стартапы, што распрацоўваюць дроны, 3D-друк для тэхнікі, ІТ-платформы для кіравання баявымі аперацыямі, выраслі з унутранага попыту. Дзеці з ІТ-бэкграўндам сталі рэзідэнтамі праграмы Brave1. У 2024 годзе ўкраінская эканоміка вырабіла больш беспілотнікаў, чым атрымала з Захаду.

Нацбанк трымае стабільны курс, інфляцыя кантралюецца. Гэта — не цуд. Гэта — лічбы, што стаяць на падатках у краіне, дзе ідзе вайна. Па словах Кірыла Шаўчэнкі, кіраўніка НБУ, «гэта вайна за давер — і не толькі міжнародны, але і ўнутраны». У 2025 годзе 40% бюджэту — міжнародная дапамога. Але 60% — гэта ўнутраная праца, у тым ліку і ФОПаў, і кавярняў, і тых, хто адкрывае бізнес на другі дзень пасля ракетнага ўдару.

Канешне, праблемы не зніклі. Уцекачы — не вяртаюцца так хутка, як хацелася б. Лагістыка — нестабільная. Частка прамысловасці страчана. Але сёння Украіна паказвае ўнікальны феномен: эканоміка, якая існуе не «насуперак» вайне, а як яе частка.

Як казаў міжнародны эканаміст Андрэас Умберт у каментары BBC: «Украіна стала першай краінай, якая праводзіць эканамічнае будаўніцтва ў рэальным часе вайны. І робіць гэта з узроўнем адаптацыі, які варты павагі нават у мірны час».